Ad intelligendum plenum sensum omnium verborum et actionum alicuius ritus, ipse inquirendus est precipue in illo stadio evolutionis, quo unusquisque gestus, unumquodque verbum plenum suum sensum habebat plenamque significationem. Ritus Baptismi v. g. in omnibus suis caeremoniis et textibus intelligitur, non, si infantes baptizantur, sed, si adulti veniunt ad fontem, qui insuper per multum tempus instructionibus et exercitiis religiosis praeparabantur; multae caeremoniae Missae hodiernae non comprehenduntur, nisi ex Missa Papali seu Pontificali antiqui vel medii aevi, e quo retinentur. Unusquisque enim ritus plures percurrit formas evolutionis, in quibus unaquaeque caeremonia suam habebat rationem essendi. Si negligitur ratio propria, perit pariter etiam quiddam pulchritudinis et significationis ritus, eiusque intellectio difficilior redditur1.
Quodsi quaeratur significatio alicuius ritus eiusque ratio essendi, tum naturalis tum symbolica, examinentur primo eiusdem ritus natura, finis, significatio in usu communi aut scripturistico, et in praxi liturgica, ubi occurrat, ex qua sola consideratione iam saepe ratio essendi patebit.
Hins statim habetur v. g. significatio tunsionis pectoris qua signi contritionis et humilitatis ad verba «mea culpa» in Confiteor, ad «Domine, non sum dignus» ante s. communionem, ad «miserere nobis» in invocatione: «Agnus Dei, qui tollis peccata mundi», in «Nobis quoque peccatoribus» in Canone Missae, et alia; vel significatio genuflexionis qua adorationis transeundo locum, ubi SS. Eucharistia asservatur, vestitionis cum veste alba in signum innocentii vel gaudii, nigri coloris propter luctum, etc.
Quodsi porro una cum actione verba concomitantia praecipiuntur, se ipsa ad invicem complent ac interpretantur et verba nonnumquam exprimunt significationem alicuius ritus, quam actio habet ex intentione Ecclesiae actionem et verba praescribentis.
Hinc immersio cerei paschalis in aquam baptismalem Sabbato Sancto ad benedictionem fontis significat «descensum plenitudinis Spiritus Sancti», qui cum Christo foecundat aquas, ut «imbibat virtutem regenerandi»; incensatio altaris post Offertorium ex verbis concomitantibus significat pias orationes («Dirigatur, Domine, oratio mea sicut incensum in conspectu tuo»).
Si praecipitur, ut in casu aliquid omittatur, addatur, vel mutetur in ritu, ratio persaepe patet ex collatis ad invicem variis eiusdem ritus elementis: hins iure merito in festis Confessorum extra diem obitus mutatur tertius versus hymni, quia textus ordinarius verificatur solum in die anniversarii obitus; in dedicatione ecclesiae eiusque anniversario extra ecclesiam dedicatam (puta in aliis ecclesiis dioecesis, si agatur de dedicatione ecclesiae cathedralis) omittunter verba Secretae, quia in sola ecclesia dedicata vere plenum suum sensum habent.
Haud raro deinde inveniuntur ratio et significatio alicuius ritus vel textus, si verba vel caeremoniae referantur vel ad locum, in quo originarie celebrabantur, vel ad horam diei vel ad tempus determinatum anni ecclesiastici, si detrminata hora vel determinato tempore celebrari debent, vel ad integrum complexum ritus, de cuius parte agitur.
Hinc magnum influxum in eligendos et componendos textus liturgicos, certis diebus dicendos, exercuit ecclesia stationalis cum suis reminiscentiis historicis vel legendariis, cum suo ornatu, suis imaginibus, S. Reliquis etc.2. Hymni in Officio Divino dicendi, praesertim de tempore, alludunt saepe ad horam diei, qua dicuntur; textus Adventus, Nativitatis, Quadragesimae, Passionis, temporis paschalis etc. pleni sunt allusionibus ad mysterium, quod actu celebratur; ratio versiculi «Pretiosa in conspectu Domini», qui ad Primam dicitur et subsequentis orationis facile intelligitur, si attendatur, haec immediate sequi lectionem Martyrologii3.
Multum quoque iuvabit, si inquirantur et comparentur ad invicem formae et formulae analogae vel parallelae sive ex eadem sive ex alia forma liturgiae et considerentur earum adiuncta.
Unum saltem exemplum comparationis rituum et formularum hic afferatur4: in Benedictione campanae invenitur usus olei infirmorum. Quaeritur, cur adhibeatur? Iam cognitio qualitatis olei in usu profano insinuat usum liturgicum: oleum enim confert vigorem et habilitatem. sed hoc in casu non sufficit. Si accersitur formula benedictionis olei infirmorum, prout dicitur feria V in Coena Domini in solemni eiusdem olei benedictione, sermo est, sicut in unctione campanae, de «caelesti medicina», quae praeservat fideles a periculis, ibi tempestatis, hic ab insidiis diaboli.
Porro si consideratur, ritum benedictionis campanarum vulgo «baptismum» vocari, hic et illic duae unctiones inveniuntur: una s. oleo, altera s. chrismate facienda. Si deinde comparantur hi duo ritus cum consecratione altarium, imaginum, fontis baptismalis, in quibus casibus adhibetur utrumque, et s. oleum et s. chrisma, s. oleum semper est ad exorcizandum, s. chrisma ad sanctificandum, confirmandum, consecrandum. Unde habetur unctionem partis exterioris campanarum esse exorcismum contra spiritus infernales, qui pervagantur mundum et aërem, necnon eidem attribui illam potestatem spiritualem faciendi aërem salubrem; s. chrisma vero campanam consecrat Deo, ut ipsi eiusdem cultui inserviat.
Praedictae methodo inhaerendo ascenditur denique facilius et securius non tantum ad principia generalia et fundamentalia, verum etiam ad syntheticam et scientificam totius liturgiae cognitionem, et et deteguntur leges, quae, sicut anima corpus, ita totam liturgiam penetrant atque vivificant.
Ita optimis quibusdam exempliis, ex textibus et ritibus liturgicis desumptis, illustrari potest illa veritas, hominem in vita sua spirituali nihil posse sine Dei adiutorio, ne salutariter quidem orare nec quidquam incipere aut perficere. Hinc minister, antequam incipiat orationem liturgicam vel aliquam benedictionem, primo petit Dei auxilium, uti alio loco demonstratum est5.
Deinde, quod attinet textus orationum, lectionum, antiphonarum etc., ut intelligatur plenus sensus formularum, plerumque non sufficit, ut quis attendat ad ipsarum significationem litteralem vel allegoricam, quam formula hic et nunc habere videtur, sed, nisi sit aliqua compositio proprie et originaliter ecclesiastica, necessario recurrendum erit ad ipsum fontem, ex quo desumpta est, ad S. Scripturam vel ad S. Patres, ibique primario fiat comparatio inter textum et contextum.
Haud raro textus novam lucem accipit, si modus antiquior eum adhibendi consulatur. Ita psalmus ad Introitum in festo Epiphaniae hodie continet solummodo primum versum; antiquitus cantabatur totus psalmus, vel saltem maior pars versuum, et sunt ipsi, qui potius antiphonam ad Introitum illustrant; ipsa enim sic sonat: «Ecce, advenit Dominator Dominus; et regnum in manu eius, et potestas, et imperium». In psalmo 71 vero inter alia dicitur: «Iudicabit pauperes populi, et salvos faciet filios pauperum, et humiliabit calumniatorem … Et dominabitur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum; coram illo procident Aethiopes, et inimici eius terram lingent, Reges Tharsis et insulae munera offerent, reges Arabum et Saba dona adducent. Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient ei» et quae sequuntur.
Praeterea ex comparationem lectionum variantium codicum habetur non tantum textus primitivus, sed etiam saepe melior et profundior, praesertim si textus hodiernus offert difficultates. Ita feria IV infra octavam Paschae Secreta loquitur de sacrificiis «quibus Ecclesia tua mirabiliter et pascitur et nutritur», quae expressio est tautologia; textus originalis in vetustioribus sacramentariis habet: «quibus Ecclesia tua mirabiliter et nascitur et nutritur»; mutata ergo una littera, p scilicet loco n, mutatur totus sensus: allusio enim fit in textu originali ad sacramenta paschalia, ad s. baptismum et ad s. eucharistiam, quibus catechumeni nocte paschali in religionem christianam initiabantur. Ipse error facile ex defectu describentis explicatur, vel ex mala intellectione.
Alius labor accedit, videlicet investigandi sensum, quem Ecclesia per adhibitionem in liturgia sacra textui attribuit; ad quod videndum multum iuvat comparare textum cum Officio, in quo legitur, cum functione, in qua exercetur, cum reliquis formis eiusdem Officii, et investigandi, si forsitan eadem formula in aliis casibus liturgiae adhibeatur. Ex comparatione saepe haud difficulter eruenda veniunt quaedam principia fundamentalia scientiae liturgicae.
Hinc Antiphona ad Communionem in festo B. Mariae in coelum assumptae ab origine dicitur in S. Scriptura de Maria, quae secundum Evangelium sedebat ad pedes Iesu in domo Lazari; in officio festi vero B. Mariae Virgini applicatur. Vel versus psalmi 18 «In omnem terram exivit sonus eorum» in textu suo originali intelligendus est de gloria Dei, quam coeli annuntiant, in festis vero S. Apostolorum ipse applicatur qua nuntiis gloriae Christi.
_________
1 Cfr. F. Cabrol, Les origines liturgiques (Paris 1906) 1-20.
2 Cfr. H. Grisar, Das Missale im Lichte römischer Stadtgeschichte (Freiburg i. B. 1925); J. P. Kirsch, Stationskirchen des Missale Romanum (Freiburg i. B. 1926); Ild. Schuster, Liber Sacramentorum (ed. 3 Torino-Roma 1928-1934, 9 vol.) passim; C. Callewaert, I ed. 3 p. 177-182; A. Coelho, (italice: F. Maberini), Corso di liturgia romana I (Torino-Roma 1935) 121-128.
3 Plura hac de re invenies in altero huius operis volumine brevi edito, scil. Ph. Oppenheim, Historia liturgiae genetica, in parte I, ubi rationes ostenduntur, ob quas textus eligebantur et componebantur.
4 Cfr. A. Coelho-F. Maberini, op. cit., I, 124.
5 Cfr. Ph. Oppenheim, III, 94-96.
Cfr. Ph. Oppenheim, Institutiones systematico-historicae in sacram Liturgiam, – V. Introductio in scientiam liturgicam, Taurini-Romae. Marietti, 1940, pp. 58-62.